عباسی, نوشین, قاسمی سیچانی, مریم, ولی بیگ, نیما, سعدوندی, مهدی. (1398). ارزیابی آراء ریاضیدانان مسلمان(سده دو تا یازدهم هجری قمری) در باب ماهیّت هندسه در معماری. لسان مبین, 3(5), 84-105. doi: 10.30479/at.2019.10296.1141
نوشین عباسی; مریم قاسمی سیچانی; نیما ولی بیگ; مهدی سعدوندی. "ارزیابی آراء ریاضیدانان مسلمان(سده دو تا یازدهم هجری قمری) در باب ماهیّت هندسه در معماری". لسان مبین, 3, 5, 1398, 84-105. doi: 10.30479/at.2019.10296.1141
عباسی, نوشین, قاسمی سیچانی, مریم, ولی بیگ, نیما, سعدوندی, مهدی. (1398). 'ارزیابی آراء ریاضیدانان مسلمان(سده دو تا یازدهم هجری قمری) در باب ماهیّت هندسه در معماری', لسان مبین, 3(5), pp. 84-105. doi: 10.30479/at.2019.10296.1141
عباسی, نوشین, قاسمی سیچانی, مریم, ولی بیگ, نیما, سعدوندی, مهدی. ارزیابی آراء ریاضیدانان مسلمان(سده دو تا یازدهم هجری قمری) در باب ماهیّت هندسه در معماری. لسان مبین, 1398; 3(5): 84-105. doi: 10.30479/at.2019.10296.1141
1گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان(خوراسگان)، اصفهان، ایران.
2دکتری معماری، گروه معماری، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، اصفهان، ایران.
3گروه مرمت، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
4دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.
تاریخ دریافت: 28 اسفند 1397،
تاریخ بازنگری: 28 شهریور 1398،
تاریخ پذیرش: 28 شهریور 1398
چکیده
شیوه عمل دانش هندسه در معماری، دلالت بر هویّتی ثابت دارد که مسبب ایجاد زیبایی بصری و نظم در بنا می شود. بر این اساس،کاربرد هندسه در ساختار بنا و شهر، زمینه ساز تعاریف گوناگونی از ماهیّت این علم شده است. در این رابطه، هدف مقاله پیش روی آن است که برای نخستین بار، به تحلیلی سامانمند از تعاریف و آراء مستند و مکتوب در قرون ابتدایی اسلام در خصوص دانش هندسه از دیدگاه ریاضیدانان مسلمان بپردازد و در پی آن تصویر مشخصی از محتوا و کاربرد این دانش را در معماری ارائه دهد. بر این پایه، مطالعه حاضر با رویکردی کیفی و بهره از داده های کتابخانه ای، در راستای آشنایی با نظریات طرح شده در رابطه با چیستی دانش هندسه به تعیین میزان شباهتها و تفاوتهای آراء مذکور پرداخته است. بدین منظور، برای پاسخگویی به پرسشهایی چون: چیستی ماهیّت دانش هندسه در صناعت بنا از دیدگاه ریاضیدانان مسلمان ایرانی (سده 2-11هـ.ق) از یک سو و همچنین آشکار ساختن شیوه پیوند میان دانش هندسه و معماری از خلال تفاوتها و تشابهات آراء اندیشمندان مورد بحث، از سویی دیگر، در نخستین بخش پژوهش، تفکرات ریاضیدانان مسلمان در سده های آغازین اسلام بررسی شد. سپس بر پایه تفاوتها و شباهتهای یافت شده، رویکرد و گرایش کلّی اندیشمندان نامبرده در مورد مفهوم دانش هندسه آشکار گشت. یافته های تحقیق، بر پیوند میان حکمت (فلسفه دینی)، هندسه و معماری در تمدن اسلامی تأکید کرده است؛ به صورتی که، با سنجش آراء ریاضیدانان مسلمان در زمینه ماهیّت دانش هندسه و کاربرد آن در معماری، دو دیدگاه غالب تشخیص داده می شود. دیدگاه نخست، نقطه نظری است که این علم را به صورت ویژگی های شکلی و ابعادی فرم (کالبد) شناخته است؛ و عقیده دیگر هم، بنیان هندسه را حکمت نظری معرفی کرده و آن را به لحاظ قطعیّت درونی خود، به منزله راهبردی جهت سوق دادن فرد به جهان اعلی و نفس وجودی دانسته است. مغایرت عمده دو دیدگاه مذکور در شیوه اثر عقاید فلسفه اسلامی بر دانش هندسه است. با این وجود و علیرغم تفاوت ماهوی، دانش هندسه در هر دو گونه، شامل دو بخش نظری و عملی بوده و قواعد حاکم بر هندسه عملی (هندسه کاربردی در صناعات) همواره از قوانین نظری آن پیروی نموده است. پی آمد این امر، منجر به پیدایش رویکردی در معماری دوره اسلامی شد که هدف از آن تجلّی مفاهیم عمیق متناظر با اصول حکمت نظری در کالبد بنا بر مبنای نگرش معناگرایانه به دانش هندسه بود.
EVALUATION OF THE VIEWPOINTS OF MUSLIM MATHEMATICIANS (2-11 Centuries AH) ABOUT THE CONCEPT OF GEOMETRY IN ARCHITECTURE
نویسندگان [English]
Nooshin Abbasi1؛ Maryam Ghasemi sichani2؛ Nima Valibeig3؛ Mehdi Saedvandi4
1Department of Architecture, Isfahan(khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
2Department of Architecture, Isfahan (khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
3Assistant Professor, Department of Architectural & Urban Cnservation, Art University of Isfahan, Isfahan ,Iran
4Assistant professor, Ph.D. in Architecture, Department of Architecture and Urban Construction, Isfahan Art University, Isfahan, Iran.
چکیده [English]
ABSTRACT " Geometry " and " proportions " are ranked in the category of sciences in the category of mathematics and are known as knowledge of continuous quantities and ratios . Geometry in architectural practice , implies a fixed identity that is responsible for creating the visual beauty and order. The reflection of beauty in Iranian architecture is in fact the balance of components and the proportion between them which is the cause of the relationship between geometry and architecture. Accordingly , the method of applying geometry in the building and city structures provides various definitions about the nature of this science. Hence , this study intends , for the first time , to deal with a systematic analysis of the predicated definitions and viewpoints by the Muslim mathematicians , in order to specify a clearer view of the contents and applications of this knowledge in architecture . Based on this and with the belief that during the views of mathematicians , access to ideas , expression of the nature of the Geometry there ; This study is a reliable review , which is done by utilizing the desk study data, to become familiar with the considered theories regarding the state of geometry and evaluate the similarities and differences of the mentioned points of views . The ideas of the Muslim mathematicians in the beginning Islamic centuries are primarily considered , and then their approaches and inclinations about the concept of science of geometry were revealed according to the obtained similarities and differences . The research findings suggest the relationship between wisdom ( religious philosophy ) , geometry and architecture in Islamic civilization . By measuring the views of Muslim’s mathematicians on the nature of geometry and its application in architecture , two dominant views are recognized . So , due to the fact that the Islamic worldview , according to the concepts and phenomena within the universe , has a special role in shaping and advancing science ; the specific effect that mathematical science has had on the aesthetic concepts that dominate architecture , as well as , it has considered the follow up of applied geometry from the theoretical regulations adapted from the Islamic philosophical ideas ( doctrine ) to be the cause of mystical subjects beyond the geometric shapes . Therefore , geometry as a part of mathematical science in architecture is regarded as an example by which abstract thinking and Islamic philosophy are the nature of art and industry And they can be coded for the manifestation of the names and attributes of “ Allah ” in the industry . This was the result of collaboration between mathematicians and architects in the early Islamic centuries And continue the process , leading to the creation of an architectural approach that is intended to be an expression of profound ideas associated with Islamic culture in body of the buildings which was founded on the basis of the semantic attitude to the knowledge of geometry in architecture by Muslim mathematicians.
· آقایانی چاوشی، جعفر. 1389. “تأثیر تمدن اسلامی در شکوفایی ریاضیات کاربردی محاسبه فاصله بغداد مکه.” فلسفه و کلام : پژوهشهای علم و دین 2: 23-40.
· آقایانی چاوشی، جعفر. 1381. “تئوری خطوط متوازی از نگاه خواجه نصیرالدین طوسی.” فرهنگ 44 و 45: 1-24.
· —. 1351. “خواجه نصیرالدین طوسی و ابتکارات علمی او.” آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت) 66: 373-382.
· —. 1391. “خوارزمی نظریه پرداز معادلات درجه دوم.” فلسفه علم 2 (2): 1-24.
· —. 1380. “خیام و هندسههای نااقلیدسی.” فرهنگ(ویژه بزرگداشت خیام (2)) 39 و 40: 141-189.
· —. 1384. “مقایسه روشهای ابوالوفای بوزجانی، لئوناردو داوینچی و آلبرش دورر در ترسیم پنج ضلعی منتظم.” آیینه میراث پیآپی28 (3(دوره جدید)): 1-28.
· الکرجی، محمد ابن الحسین. 1964. البدیع فی الحساب. بیروت: جامعه اللبنانیه.
· انصاری، حمیدرضا. 1389. “جستاری در نظریه معماری و مراتب آن.” هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی 41: 17-28.
· اوزدورال، آلپای. 1380. “عمرخیام و معماری.” تدوین توسط ناصر کنعانی. فرهنگ 39 و 40: 189-252.
· ایرانمنش، محمد. 1384. “جستارهایی در تعریف، شرح و مراتب نظریه.” صفه 41 (15): 4-20.
· ایمانی، نادیه، و نگار صبوری. 1393. “اندیشه معماری در آیینه نظریههای معاصر معماری.” نامه معماری و شهرسازی 12: 77-95.
· ایوز، هاورد و. 1379. آشنایی با تاریخ ریاضیات. چاپ چهارم. با ترجمه محمدقاسم وحیدی اصل. جلد اوّل. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
· برگن، جان لنارت. 1392. “پژوهشهای انجام شده در تاریخ ریاضیات دورۀ اسلامی تا سال ۱۹۸۵ میلادی.” تدوین توسط فاطمه سوادی و محمد باقری. میراث علمی اسلام و ایران 2 (پیآپی4): 5-36.
· بزرگمهری، زهره. 1385. هندسه در معماری. تدوین توسط جمشید مهرپویا. تهران: سبحان نور: سازمان میراث فرهنگی کشور.
· بلخاری قهی، حسن. 1395. فلسفه، هندسه و معماری. تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
· ابن اخوه، محمد ابن محمد. 1360. آیین شهرداری. با ترجمه جعفر شعار. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
· ابن خلدون، عبدالرحمن. 1337. مقدمه ابن خلدون. تدوین توسط احسان یارشاطر. با ترجمه محمد پروین گنآبادی. جلد دوّم. 2 جلد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
· بیرونی خوارزمی، ابوریحان محمد ابن احمد. 1352. التفهیم (لاوائل صناعه التنجیم). تدوین توسط جلال الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملّی(چاپخانه بهمن، افست مروی).
· بینام. 1388. “هندسه.” کتاب ماه علوم و فنون 14-25.
· پایروند ثابت، مهدی. 1388. “بنوموسی.” کتاب ماه علوم و فنون 29 (پیآپی117) (3): 84-92.
· پورنجف، زهرا. 1393. “قضیه اوّل مقاله دهم اصول اقلیدس و چالش پیرامون آن در بین دانشمندان اسلامی.” تاریخ علم 1 (دوره 12): 1-15.
· ترکمان، اسکندر بیگ. 1350. تاریخ عالم آرای عباسی. تدوین توسط ایرج افشار. جلد دوّم. تهران: امیرکبیر.
· تقوی، کرامت الله. 1382. اختراعات و اکتشافات دانشمندان اسلامی. لارستان: آفاق لارستان.
· حسن زاده آملی، حسن. 1380. وحدت از دیدگاه عارف و حکیم. تهران: تشیع.
· خوارزمی. 1895. مفاتیح العلوم. لیدن.
· خوارزمی، محمد ابن موسی. 1968م. جبر و مقابله. تدوین توسط علی مصطفی مشرفه و احمد مصر. دارالکتب العربی.
· رازی، فخرالدین. 1323هـ.ق. جامع العلوم. بمبئی: مظفری.
· رحیمی، غلامحسین. 1390. “فارابی، علم حِیَل و فلسفۀ فناوری.” پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی 1 (44): 85-102.
· رکنی، نوشاد. 1393. “فتوت نامه و لوح معماری(زیج) از دوره قاجار در کتابخانه و موزه ملی ملک.” اثر 65 (35): 51-64.
· رومی، خلیل ابن احمد. 1387. “رساله اوزان و مقادیر و حساب.” تدوین توسط بهروز ثروتیان. فرهنگ ایران زمین 30: 112-186.
· ریاضی کشه، محمّدرضا. 1358. “کتاب شناسی معماری و شهرسازی ایران.” اثر 21: 160-181.
· سجادی، صادق، و علیرضا جعفری نائینی. 1372. ابن هیثم، ابوعلی. جلد پنجم، در دائره المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
· سعادتمند، ایرج، و غلامحسین رحیمی. 1395. “مدیریت تقسیم آب در ایران قدیم با تکیه بر ابزار پنگان.” تاریخ علم 2 (14): 153-159.
· —. 1384. “نظام آموزش معماری در دوران پیش از مدرن بر مبنای رساله معماریه.” هم اندیشی معنویت و آموزش هنر. تهران: فرهنگستان هنر.
· قیومی بیدهندی، مهرداد، و روح اله مجتهدزاده. 1397. “جایگاه مفهوم معماری در نظام طبقهبندی علوم مسلمانان در سدههای نخست هجری، با تکیه بر اندیشههای ابونصر فارابی.” مطالعات معماری ایران 13: 33-48.
· کاشانی، غیاث الدین جمشید. 1366. رساله طاق و ازج. با ترجمه سید علیرضا جذبی. تهران: سروش (انتشارات صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران).
· کدیور، محسن. 1387. “ابن سینا و طبقهبندی حکمت(تحلیل، تحقیق و تصحیح «رساله اقسام الحکمه»).” دو فصلنامه جاویدان خرد 1 (5 (دوره جدید)): 35-137.
· کرجی، ابوبکر،1345، استخراج آبهای پنهانی ترجمه فارسی کتاب انباط المیاه الخفیه. با ترجمه حسین خدیو جم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
· کندی، ابویوسف یعقوب بن اسحاق. 1950. رسائل الکندی الفلسفیه. تدوین توسط محمدعبدالهادی ابوریده. جلد 1. قاهره.
· گرابار، اوّلگ. 1388. مسجد بزرگ اصفهان. با ترجمه محمدعلی موسوی فریدنی. اصفهان: سازمان نظام مهندسی ساختمان استان اصفهان.
· گلمبک، لیزا، و دونالد ویلبر. 1374. معماری تیموری در ایران و توران. چاپ اوّل. با ترجمه کرامت الله افسر و محمدیوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
· گنجی، محمدحسین، و امیرهوشنگ انوری. 1390. “نقشه و نقشه نگاری در تمدن اسلامی.” مطالعات تاریخ اسلام 9 (3): 97-126.
· لمتون، ا.ک.س. 1377. مالک و زارع در ایران. با ترجمه منوچهر امیری. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
· لنگ، جان. 1393. علوم رفتاری در طراحی محیط. چاپ هفتم. با ترجمه علیرضا عینیفر. تهران: دانشگاه تهران (مؤسسه انتشارات).
· ماحوزی، رضا. 1392. “رویکرد فارابی و ابن سینا به علوم و تقسیم آن؛ رویکردی پیشا رشتهای، رشتهای یا میان رشتهای.” فصلنامه مطالعات میان رشتهای در علوم انسانی 3 (5): 37-51.
· محقق، مهدی. 1380. “مروری در تاریخ ریاضیات در زمان ابوالوفای بوزجانی.” تاریخ: نامه انجمن 1: 68-65.
· محمدی ملایری، محمد. 1385. تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. جلد چهارم. 6 جلد. تهران: توس.
· —. 1375. تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. جلد دوّم. 6 جلد. تهران: توس.
· محمودآبادی، سیداصغر، و قاسم فتاحی. 1388. “ریاضیات ایرانی در عرصه تمدن و فرهنگ اسلامی.” پژوهشهای تاریخی دانشگاه سیستان و بلوچستان 4 (3): 69-86.
· معصومی همدانی، حسین. 1383. بنی موسی. جلد دوازدهم، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، توسط دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 686-700. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
· معصومی همدانی، حسین. 1387. ثابت بن قّره. جلد شانزدهم، در دائره المعارف بزرگ اسلامی، توسط دائره المعارف بزرگ اسلامی، 740-756. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
· معصومی همدانی، حسین. 1392. “متکلم و ریاضیدان: فخر رازی و آثار هندسی ابن هیثم.” تاریخ علم 1 (11): 139-157.
· منجم، ملا جلال الدین. 1366. تاریخ عبّاسی یا روزنامه ملا جلال. تدوین توسط سیف الله وحیدنیا. تهران: وحید.
· منکوفسکایا، ال.لو. 1379. “به سوی مطالعه اشکال معماری در آسیای میانه در پایان قرن چهاردهم م/هشتم هـ.ق مقبره خواجه احمد یسوی.” تدوین توسط ا بحرالعلومی و ب شیرازی. اثر 30-31: 260-288.
· مولوی، بهزاد. 1381. بررسی کاربرد هندسه در معماری گذشته ایران (دوران اسلامی). تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
· میرابوالقاسمی، سیدمحمدتقی، و محمد باقری. 1382. “رساله عبدالرحمان صوفی درباره هندسه پرگاری.” تاریخ علم 1: 89-142.
· نجیب اوغلو، گلرو. 1389. هندسه و تزئین در معماری اسلامی:(طومار توپقاپی). با ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
· نخجوانی، حاج حسین. 1343. “تأسیس رصدخانهها در زمان قدیم و شرح رصد مراغه.” نشریه دانشکده ادبیات تبریز 28 (5): 209-216.
· ندیمی، هادی. 1378. حقیقت نقش. جلد دوّم، در مجموعه مقالات دوّمین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران, تدوین توسط باقر آیت الله زاده شیرازی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
· نصر، سید حسین. 1396. نظر متفکران اسلامی در مورد طبیعت: خلاصهای از آراء اخوان الصفا و بیرونی و ابن سینا راجع به جهان. چاپ سوّم. تهران: دانشگاه تهران.
· نفیسی، سعید. 1316. احوال و اشعار فارسی شیخ بهایی. تهران: چاپخانه اقبال.
· نقرهکار، عبدالحمید. 1393. تعامل ادراکی انسان با ایدههای فضایی-هندسی در معماری. تهران: امیرکبیر.
· نیستانی، جواد. 1384. “سابقه ترسیم نقشه و کاربرد هندسه و حساب در معماری اسلامی (از سدههای نخستین اسلامی تا سده 9 هـ.ق).” پیک نور 42-49.
· هاشمی، غلامرضا. 1391. “نظری به جایگه هندسه و نقوش هندسی در آراء متفکران یونانی و مسلمان.” کتاب ماه هنر 165: 26-31.
· یعقوبی، احمد بن اسحاق. 1347. البلدان. با ترجمه محمدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
· یوشکه ویچ، آدولف، بوریس روزنفلد، و پرویز شهریاری. 1358. “غیاث الدین جمشید کاشانی.” هدهد (2) 1: 8-16.
· Chorbachi, W K. 1989. “In thenTower of Babel: Beyond Symmetry in Islamic Design.” Computers and Mathematics with Applications 751-789.
· Holod, Renata. 1988. “Text, Plan and Bulding: On the Transmission of Architectural Knowledge.” در In Theories and Principles of Design in the Architecture of Islamic Societies, تدوین توسط Margaret Bentley Servcenko, 1-11. Cambridge, Massachusetts: Aga Khan Program for Islamic Architecture. http://www.archnet.org.
· Lefèvre, Wolfgang. 2017. “Architectural Knowledge.” The Structures of Practical Knowledge (Springer International Publishing Switzerland. 247-268.
· Mallgrave, Harry Francis. 2005. Architectural Theory: An Anthology from Vitruvius to 1870. New York: Blackwell.
· O¨zdural, Alpay. The Arts of Ornamental Geometry (A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures). Ed. Gülru Necipoğlu and Karen A. Leal. Vols. 13 Muqarnas, Supplements. LEIDEN | BOSTON: Brill, 2017
· Rosental, F. 1970. “Eilhard Wiedemann.” Aufsatze Zio Arabischen Wissenschaft Geschichte . G.Qlms 1.
· Saliba, G. 1999. “Aritisans and Mathematician in Midieval Islam.” Jornal of the American Oriental Society 119 (4): 637-645.
· Souissi, M. 2017. “I'm AI-Handasa.” in Encyclopedia of Islam (Supplement). تدوین توسط P Bearman, Th Bianquis, C.E Bosworth, E van Donzel و W.P Heinrichs. December. http://dx.doi.org/10.1163/15733912-islam-COM-1408.
· Taheri, Jafar. 2017. “Practical Arithmetic in Islamic Architecture: A Critical History and Survey.” International Journal of Architectural Heritage Conservation, Analysis, and Restoration 5 (11): 747-762. doi:10.1080/15583058.2017.1290852.
Булатов , М.С. 1978. Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии IX - XV вв. литературы издательства "Наука".
